ανθρωποθυσία

Πανάρχαιο έθιμο προσφοράς ανθρώπων στους θεούς. Συνηθιζόταν από τους περισσότερους λαούς και βασιζόταν στις διάφορες δοξασίες και δεισιδαιμονίες τους, και κυρίως στην πίστη τους ότι ο άνθρωπος εξαρτάται από κάποια ανώτερη δύναμη. Οι α. γίνονταν με σκοπό την ικεσία στη δύναμη αυτή, τον εξιλασμό, για να την τιμήσουν σε ένδειξη πίστης, υποταγής, φόβου, ευγνωμοσύνης κλπ. Α. αναφέρονται και μετά την επικράτηση του χριστιανισμού. Οι Ρωμαίοι θυσίαζαν ανθρώπους στον Λάτιο Δία μέχρι και τον 4ο αι. μ.Χ. Το έθιμο των α. απαντά σε όλους τους γνωστούς αρχαίους λαούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα στους Εβραίους είναι η θεϊκή εντολή στον Αβραάμ να θυσιάσει τον Ισαάκ, η θυσία της κόρης του Ιεφθάε κ.ά. Στην Αίγυπτο θυσίαζαν κάθε μέρα τρεις άντρες στον ναό της πόλης του Ήλιου, έθιμο που κατάργησε ο Άμασις. Οι Φοίνικες, ανάμεσα σε άλλες περιπτώσεις α., θυσίαζαν κάθε χρόνο μικρά παιδιά που ορίζονταν με κλήρο. Σκοπός τους ήταν να εξευμενίσουν τους θεούς· την ίδια συνήθεια είχαν και οι Καρχηδόνιοι, οι οποίοι τοποθετούσαν ένα παιδί πάνω στα πυρωμένα χέρια του θεού Μολώχ και παρατηρούσαν με προσοχή τις κινήσεις του την ώρα που καιγόταν, πιστεύοντας ότι είχαν ιδιαίτερη σημασία. Οι Πέρσες απέφευγαν τις α. στη χώρα τους, τις συνήθιζαν όμως στις κατακτημένες περιοχές. Άλλωστε, τα μυστήρια του Μίθρα, κατά τα οποία γίνονταν πολλές α., προέρχονταν από την Περσία. Οι αρχαίοι Έλληνες επίσης πραγματοποιούσαν συχνά α. Πάντως, η συνήθεια αυτή με τον καιρό μετριάστηκε ή καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από θυσίες ζώων. Ένα παράδειγμα, κοινό σε όλες τις περιοχές, ήταν οι α. που συνήθιζαν να κάνουν πριν από κάθε εκστρατεία που αναλάμβαναν, με σκοπό την ευμενή έκβασή της. Στην Πέλλα της Θεσσαλίας θυσίαζαν ανθρώπους στον κένταυρο Χείρωνα και στον Πηλέα. Στη Σπάρτη έκαναν α. για να τιμήσουν την Αρτέμιδα, στην Αρκαδία και στην Κρήτη για να τιμήσουν τον Δία, στην Τένεδο, τη Χίο και τη Λέσβο τον Διόνυσο και στην Αθήνα γκρέμιζαν από βράχο, δίνοντας τη μορφή α., τους καταδικασμένους σε θάνατο εγκληματίες. Πάντως, οι α. με τον καιρό ελαττώθηκαν. Η αναστολή πραγματοποίησης της θυσίας της Ιφιγένειας, του Φρίξου κ.ά. φανερώνει τη σταδιακή κατάργησή τους και την αντικατάστασή τους από θυσίες ζώων ή, σε πολλές περιπτώσεις, από το ράντισμα του βωμού με ανθρώπινο αίμα, όπως π.χ. στον ναό του Απόλλωνα στη Λευκάδα. Οι Ρωμαίοι συνήθιζαν να θυσιάζουν μικρά παιδιά στον εορτασμό των Εφεστίων θεών. Επίσης, οι ιερείς του Άρη θυσίαζαν κάθε χρόνο δύο άντρες στο Πεδίον του Άρεως. Οι Εστιάδες παρθένες και οι ιερείς γκρέμιζαν ανθρώπους στον Τίβερη. Τέλος, οι αυτοκράτορες πραγματοποιούσαν μαζικές α. Ο Οκτάβιος, μετά τη νίκη του επί του Αντωνίου, θυσίασε στον βωμό του Καίσαρα τετρακόσιους γερουσιαστές και ιππότες από το αντίπαλο κόμμα. Ο Νέρων θυσίασε πολλούς πατρικίους, επειδή φοβόταν την πτώση κομήτη κλπ. Στα μεταγενέστερα χρόνια, παραδείγματα α. αναφέρονται σε πολλούς λαούς από όλες τις ηπείρους. Οι μαζικότερες γίνονταν στο Μεξικό, όπου οι αιχμάλωτοι πολέμου θυσιάζονταν κατά χιλιάδες. Αναφέρονται περιπτώσεις θυσιών, σε μία και μοναδική τελετή, άνω των είκοσι χιλιάδων αιχμαλώτων. Οι α. κατέχουν σημαντική θέση στις λαϊκές δεισιδαιμονίες, κατάλοιπα των οποίων διατηρούνται έως σήμερα σε πολλές χώρες. Τις περισσότερες φορές, οι α. συνδέονται με τη θεμελίωση σπιτιών, γεφυριών και άλλων οικοδομημάτων. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί το δημοτικό τραγούδι σχετικά με το «στοίχειωμα του γιοφυριού της Άρτας». Οι α. αυτές αντικαταστάθηκαν από τη σφαγή ενός κόκορα, κριαριού ή άλλου ζώου ή με την τοποθέτηση της θεμέλιας πέτρας πάνω στον ίσκιο περαστικού ο οποίος, όπως πίστευαν, θα πέθαινε μέσα στον χρόνο και ο ίσκιος του θα στοίχειωνε το σπίτι. Ο πολιτισμός των Μάγια της Κεντρικής Αμερικής ήταν από τους τελευταίους στους οποίους η ανθρωποθυσία ήταν συνδεδεμένη με τον εξαγνισμό του ανθρώπου. Στη φωτογραφία, γλυπτό που αναπαριστά ιαγουάρο να τρώει ανθρώπινη καρδιά (Μουσείο Ανθρωπολογίας, πόλη του Μεξικού· φωτ. Prato)

* * *

η (Α ἀνθρωποθυσία)

θυσία ανθρώπου ή ανθρώπων για να εξευμενιστεί κάποιος θεός ή θεοί

νεοελλ.

ανθρωποσφαγή, εξόντωση πολλών στρατιωτών σε αποτυχημένη επιχείρηση.